Ustawodawca niemiecki nakłada na podmioty świadczące usługi bankowe szereg obowiązków informacyjnych. Obowiązki te obejmują w szczególności konieczność prawidłowego pouczenia klienta konsumenta o prawie do odstąpienia od umowy kredytu. Prawidłowo pouczony klient ma 14 dni na odstąpienie od umowy. W przypadku nieprawidłowego pouczenia termin ten nie rozpoczyna biegu, tzn. odstąpienie od umowy jest teoretycznie możliwe bez żadnych ograniczeń czasowych nawet lata po jej zawarciu (więcej o wyjątkach od tej zasady w dalszej części opracowania). Przepisy regulujące obowiązek informacyjny pozostawiały zawsze szereg wątpliwości i wielokrotnie się zmieniały. Banki musiały ponadto uwzględniać bogate orzecznictwo dotyczące tej materii. Ich pouczenia o prawie do odstąpienia są dlatego w wielu przypadkach nieprawidłowe. Szacuje się, że nawet 50% umów kredytowych nie zawiera wszystkich wymaganych informacji lub informuje w nieprawidłowy sposób.
Jakie skutki ma odstąpienie od umowy kredytu?
W praktyce odstąpienie od umowy kredytu dotyczy najczęściej kredytów finansujących zakup samochodu. To właśnie w odniesieniu do umów tego rodzaju ukształtowało się pojęcie Widerrufsjoker (joker dający możliwość odstąpienia od zakupu niechcianego już pojazdu). Odstąpienie od umowy kredytu skutkuje przy tym unieważnieniem zarówno umowy kredytu jak i umowy zakupu pojazdu. Klient po odstąpieniu zwraca bankowi samochód a bank wszystkie dotychczasowe płatności klienta, tzn. udział własny w kwocie zakup oraz wszystkie raty kredytu zapłacone przez klienta do daty odstąpienia od umowy. Od tej kwoty bank może potrącić odsetki kredytowe oraz kwotę odpowiadającą utracie wartości pojazdu, dla której miarodajny jest przebieg i stan pojazdu.
Czy odstąpienie od umowy kredytu samochodowego się opłaca?
Odstąpienie od umowy kredytu jest opłacalne w szczególności w przypadku nabycia drogich pojazdów z silnikiem diesla, których dotyczyła tzw. afera spalinowa. Były to silniki diesla typu EA 189 montowane w pojazdach marek należących do koncernu Volkswagen AG, przykładowo VG Golf, Audi A4, Skoda Octavia, Seat Ibiza. Wartość tych pojazdów gwałtownie zmalała po wyjściu na jaw manipulacji wpływających na wyniki testów spalinowych.
Opłacalność odstąpienia w innych przypadkach wymaga indywidualnej oceny danej umowy kredytowej. W wyroku z 05.12.2017, sygn. akt 4 O 150/16, Landgericht Berlin przyznał kredytobiorcy przykładowo 12.404 € w zamian za zwrot zakupionego przez niego w 2014 r. pojazdu marki VW Touran. Kredytobiorca zakupił pojazd za kwotę 22.800 € i przejechał nim do chwili wydania wyroku 54.569 km.
Jakie zapisy w umowach kredytowych dają prawo do ich unieważnienia?
W literaturze fachowej podaje się ponad 400 różnych błędów w umowach stosowanych w przeszłości przez banki dających prawo od odstąpienie od umowy.
Najczęstsze z nich to:
- brak informacji o możliwości wypowiedzenia umowy przez klienta, w szczególności brak informacji o możliwości wypowiedzenia umowy z ważnej przyczyny na podstawie § 314 BGB (wyrok OLG Frankfurt z 11.04.2017, 25 U 110/16),
- sprzeczne zapisy o wysokości odsetek w przypadku odstąpienia od umowy, z jednej strony jest mowa o ostetkach umownych („vereinbarter Sollzins“) z drugiej o zerowych odsetkach („Zinsbetrag in Höhe von 0,- €“) (wyrok LG Hamburg z 23.11.2016, 305 O 74/16),
- brak informacji o właściwej dla danego banku instytucji nadzorczej (wyrok BGH z 22. 11. 2016, XI ZR 434/15),
- stosowanie zarówno formy pojedynczej jak i mnogiej w pouczeniu skierowanym do dwójki kredytobiorców, przykładowo małżonków,
- umowa zawiera zapis o jej bezwzględnie wiążącym charakterze przez określony okres (co neguje prawo do odstąpienia) (wyrok LG München I z 20.12.2018, 10 O 9743/18).
Przebieg postępowania
Kredytobiorca powołujący się na nieważność umowy musi w pierwszej kolejności od niej odstąpić (Widerruf). Odstąpienie od umowy rodzi po obydwu jej stronach obowiązek zwrotu otrzymanych świadczeń. Kredytobiorca oferuje w tym celu zwrot pojazdu w zamian za zapłatę określonej kwoty. Jeżeli strony nie dojdą do porozumienia, kredytobiorca będzie zmuszony pozwać bank. Miejscowo właściwy jest sąd siedziby banku lub miejsca spełnienia świadczenia, tj. miejsca zamieszkania kredytobiorcy.
Jak długo można odstąpić od umowy?
Jeżeli pouczenie było nieprawidłowe, termin odstąpienia nigdy nie rozpoczął biegu i zasadniczo można bez ograniczeń czasowych odstąpić od umowy (ewiges Widerrufsrecht). W orzecznictwie przyjmuje się jednak, że w określonych sytuacjach odstąpienie od umowy może naruszać zasady współżycia społecznego (Treu und Glauben) i być z tego tytułu niedopuszczalne. Chodzi przede wszystkim o sytuację, kiedy umowy kredytowa została już w całości wykonana, tzn. kredytobiorca spłacił cały kredyt. Według wyroków niektórych sądów wyższych instancji (np. LG Berlin, wyrok z 27.02.2018, 4 O 99/17) kredytobiorca nie może w tej sytuacji odstąpić już od umowy, inne sądy dopuszczają natomiast nawet w tych przypadkach jeszcze przez pewien okres możliwość odstąpienia od umowy (np. OLG Frankfurt, postanowienie z 02.09.2015, Az. 23 U 24/15, kredytobiorca odstąpił od umowy 3 lata po całkowitej spłacie kredytu).